Dit artikel verscheen eerder in Eos Magazine en op Breinwijzer

In het facebook-tijdperk wenden mensen zich niet enkel voor sociale pret tot het internet, maar ook (vooral?) in diepe wanhoop en compleet isolement. Het is de paradox van onze hypergeconnecteerde samenleving. Vanuit de privacy van de slaap- of huiskamer wordt gezocht met zoektermen die zowel de futielste beslommeringen als de ware existentiële crisissen blootleggen. Het geeft aan welke schat aan gevoelige informatie internetbedrijven over ons verzamelen.

De autocomplete functie van Google vult mijn zoekopdrachten aan op basis van wat veel gezocht wordt.

Google kwam enkele jaren geleden met een instrumentje dat de wetenschapper in mij doet watertanden: Google Trends. Je geeft een zoekterm in en in plaats van een resem webpagina's krijg je een grafiekje van het aantal keer dat deze zoekterm werd ingetikt in de Google-zoekrobot, compleet met evolutie doorheen de tijd en verspreiding over regio's en landen. Dat die aantallen ruwe schattingen kunnen geven voor werkelijke situaties bewijst Google zelf met 'Griep Trends'¹: aan de hand van een mix van zoektermen gerelateerd aan grieptoestanden voorspelt het internetbedrijf de momenten en pieken van de jaarlijkse griepepidemies. Wie googlet er immers niet nu en dan naar zijn kwaaltjes en symptoompjes. Met een hoop minder werk weet Google zo sneller waar en wanneer de griep piekt dan de officiële wegen, die via dokters en logge registratieprocedures moeten verlopen.

Maar terug naar de zelfdodingen. Spreken over een zelfmoordepidemie zou nodeloze bangmakerij zijn, maar het is geen geheim dat vooral ons land met ongewoon hoge zelfmoordcijfers te kampen heeft. De hoogste in Europa, op Finland na². Als we kijken naar hoe vaak mensen zoektermen als 'zelfmoord plegen' en andere gerelateerde opdrachten voorschotelen aan Google dan ziet dat er zo uit doorheen de tijd:

Hoe vaak zoeken mensen met google naar termen over zelfmoord plegen (genormaliseerd).

Een lichtjes luguber idee om dit te gaan onderzoeken, ik geef het toe. Je duizelt als je je probeert voor te stellen welke individuele drama's achter die cijfers schuilgaan.

Eén van de belangrijkste voorspellers van het aantal zelfdodingen is de werkloosheid in een samenleving

Allereerst valt op dat mensen dit soort zoekopdrachten pas vanaf 2005 ingeven. Niet zo verwonderlijk, omdat Google de grafiek pas tekent op het ogenblik dat er een zeker volume van zoekopdrachten gebeurden met deze term. De massa mensen online was vermoedelijk nog niet groot genoeg in 2004 en bovendien was het internet als bron van (dit soort) informatie nog onvoldoende ingeburgerd. Een tweede opvallend element is de stijging na 2008. We kunnen ons afvragen of het uitbreken van de economische crisis hier voor iets tussen zit. De economische situatie nam al eind 2008 een diepe duik, maar echt voelen deden we het pas maanden later. De New York Times meldde begin dit jaar al een toename van het aantal zelfmoorden in Griekenland, Ierland en Italië, landen die het sterkst door de economische crisis getroffen zijn. Voor depressies wordt dezelfde tendens waargenomen³. De zelfmoorden zijn in dit geval een duidelijker teken: zelfmoord is geen stoornis, geen ziekte die louter teruggebracht kan worden naar een ontspoord individu. Het is hooguit een ultiem symptoom, meestal van een gebroken band met de samenleving⁴. Een samenleving waarin je geen gehoor meer vindt. Eén van de belangrijkste voorspellers van het aantal zelfdodingen is dan ook de werkloosheid in een samenleving⁵. De huidige economische situatie vreet aan ons sociaal weefsel. De socioloog Durkheim toonde meer dan honderd jaar geleden al aan dat het aantal zelfmoorden in direct verband staat met de kwaliteit van het sociale weefsel. De 'angst van de beleggers' verbleekt in het licht van de angsten van mensen die op straat staan of gezinnen die gebukt gaan onder schulden.

Natuurlijk geeft het aantal zoekopdrachten slechts algemene, ruwe trends van de werkelijke zelfmoordgevallen (net zoals griep trends), en zijn ze geen rechtstreekse afspiegeling daarvan⁶. Maar net de discretie van de meting maakt van zoektrends een interessante methode om dit soort thema's te onderzoeken. De relatieve privacy van een zoekmachine werkt drempelverlagend voor veel mensen, vooral in een cultuur waarin gevoelige onderwerpen eerder worden ingeslikt (hebben wij Vlamingen niet het binnenvetten tot nationale sport verheven?⁷). Facebook of Twitter zullen voor dit soort vragen veel minder aangesproken worden. Hoewel, ook daar blijkt potentieel te zitten voor onderzoek over zelfmoord: een recente studie⁸ baseerde zich precies op de data van vriendenkringen op sociale netwerken. De onderzoekers ontdekten dat het aantal online vrienden niet veel invloed heeft op de kans over te gaan tot zelfmoord. Wat die kans wel verhoogde was een opmerkelijk kleiner aantal zogenaamde driehoeksvriendschappen: vriendschappen waarin de vrienden ook vrienden van elkaar zijn.

Tot slot nog even terug naar de grafiek. Hoewel in het laatste half jaar het aantal zelfmoord-gerelateerde zoekopdrachten stabiel lijkt te blijven, hangen we nog steeds op een hoger niveau dan vóór 2009. Als één zelfmoord een Arabische lente in gang kan zetten, wat moeten honderden zelfmoorden dan niet kunnen?

Bronnen:

1. Ginsberg, J., Mohebbi, M. H., Patel, R. S., Brammer, L., Smolinski, M. S., & Brilliant, L. (2008). Detecting influenza epidemics using search engine query data. Nature, 457(7232), 1012-1014.
2. Zelfmoordcijfers van de OESO
3. Rapport van het World Federation for Mental Health
4. Effects of the 2008 recession on health: a first look at European data, Suicides associated with the 2008-10 economic recession in England: time trend analysis
5. Milner, A., McClure, R., & De Leo, D. (2012). Socio-economic determinants of suicide: an ecological analysis of 35 countries. Social psychiatry and psychiatric epidemiology, 1-9.
6. Ik koos hier bovendien de meest voor de hand liggende zoektermen. Een betere mix van zoektermen kan de voorspelling waarschijnlijk nog verbeteren. Ook dit hebben onderzoekers van Google duidelijk gemaakt met flu trends: door het enorme volume data kunnen ze verbanden ontdekken die veel minder voor de hand liggen.
7. Zelfmoord bij jongeren (redactie.be)
8. Masuda, N., Kurahashi, I., & Onari, H. (2012). Suicide ideation of individuals in online social networks. arXiv preprint arXiv:1207.0561